હિમાલયની એક રાત !

     અમે ફક્ત ત્રણ જણ હતા. હિમાલયનો પરિવેશ, ચોતરફ ગાઢ નિર્જન જંગલ,  ચારે દિશામાં  ઊંચા ઊંચા પહાડોની ઘેરાબંધી, માઈલો સુધી માનવ વસવાટની કોઈ નિશાની નહી, વાદળઘેર્યું વરસાદી વાતાવરણ અને અંધારી રાતનો વખત, આવા સમયે એકાએક નજીકમાં જ તીણી ચીસ સંભળાય તો કેવી હાલત થાય ? અમારી સાથે તે રાત્રે એવું જ કંઈક બન્યું, ઘટના સામાન્ય હોવા છતાં એક રીતે વિલક્ષણ હોવાને લીધે મને ત્યારે જિમ કોર્બેટનાં પુસ્તકોમાં વાંચેલી કેટલીક વાતો યાદ આવી ગઈ હતી. આજે એ પ્રસંગ અહીં આપું છું.

     જે વિચિત્ર અનુભવની આજે વાત કરવી છે તે બનાવ અમારી પદયાત્રા ગંગોત્રીથી કેદારનાથ ભણી જતી પુરાણી જંગલી પગદંડીએ થઈ રહી હતી ત્યારે બન્યો હતો. તે દિવસ હતો, 28 એપ્રિલ, 2016 અને મારા સાથીઓ હતાં, શ્રી હસમુખ ક્યાડા અને શ્રી ભાનુભાઈ અધ્વર્યું.  

      તે દિવસે અમે ગીચ જંગલ પાર કરીને એક પહાડની ટોચે પથરાયેલા એક નાનકડા પણ હરીયાળા બુગ્યાલમાં (ચરિયાણ) પહોંચ્યા ત્યારે સાંજ થવા આવી હતી. ચડાણનો છેડો આવ્યો. ગાઢ જંગલમાંથી બહાર નીકળીને એકાએક ખુલ્લી જગ્યા દેખાઈ એટલે સ્વાભાવિક જ આનંદ થયો. બહુ સરસ હરિયાળીથી છલકાતું મેદાન હતું. ઢોળાવો પર લીલુછમ ઘાસ લહેરાતું હતું. થોડે દૂર ઊંચે ઠેકાણે બે મંદિરો દેખાયા અને આસપાસ કેટલાક ઝૂંપડાંઓ પણ જોવા મળ્યાં, સાંજનાં લગભગ પાંચ વાગ્યા હતા. આગળ ચાલવાનો હવે અમારી પાસે સમય ન હતો વળી આગળનો મુકામ પણ એક દિવસ જેટલો દૂર હતો. પંખી નીરિક્ષણનો શોખ એટલે સાંજનો થોડો સમય પંખીઓ માટે પણ આપવો જરૂરી હતો, એટલે આ માલધારી `નેસ´ જોઈ આનંદ થયો. રાતવાસાની સગવડ મળી રહેશે એવી ખાતરી થઈ, અલબત્ત અમારી પાસે તંબુ, ભોજન સહિતની સગવડ તો હતી જ.

     ચટ્ટી હજુ થોડી દૂર હતી દૂરબીન માંડી તપાસ કરી પણ કોઈ માણસ જોવા ન મળ્યું, જો કે ચાર પાંચ ભેંસો ચરતી હતી ! પણ ભેંસ કે ગાય જોવા મળે એટલે વસ્તી હોય જ એવું ન ધારી શકાય. હિમાલયનાં ચરીયાણોની વાત અલગ છે. ઘણીવાર પહાડીઓ લોકોનાં ઢોર સાવ રેઢા જ પોતાની રીતે મહિનાઓ સુધી ચરતા હોય છે. આવા અનેક અનુભવો અગાઉ થયા હોવાથી શંકા તો હતી જ.

      અહિ પણ એમ જ થયું, અમે ત્યાં પહોંચ્યા તો સાવ નિર્જનતા હતી, `ગામ´ સાવ ઉજ્જડ દેખાયું. સાત આઠ ખંડેર જેવી બારણા વગરની ઝૂંપડીઓ હતી પણ કોઈ માણસ જોવા જ ન મળ્યું અને રહેતું હોય એવી કોઈ નિશાની પણ ન દેખાઈ. અમારા જેવા વિચિત્ર આગંતુકો કદાચ ક્યારેય જોયા નહી હોય એટલે ભેંસો કૌતુકમાં પડી પણ ડરવાને બદલે માથા ઊંચા કરીને અમારા તરફ શંકાભરી નજરે તાકી રહી. મહિષીઓ પોતાનાં શિંગડા પર ભારે મગરૂર હોય છે ! તેમની પાસે ફરકવાની તો અમારી શી હેસિયત ? પણ અમે તો નિરુપદ્રવી જીવ હતાં, જો કે હિમાલયમાં આવા પડાવ નજીક ભેંસ કરતા પણ ખૂંખાર પહાડી કૂતરાઓથી ખાસ સાવધાન રહેવું પડે, જંગલ ઊંડાણનું કોઈ માલધારી રહેઠાણ કૂતરા વગરનું હોય જ નહી. રીંછ કે કે વાઘ જેવા જંગલી જનાવરોથી માલઢોરનું રક્ષણ કૂતરા જ કરતાં હોય એટલે આવી જગ્યાએ પહેલું સ્વાગત કૂતરાં જ કરે પણ અહીં એક પણ જોવા ન મળ્યો એટલા નસીબ.

     ઝૂંપડીઓમાં તપાસ કરી પણ કોઈ વસવાટ જોવા ન મળ્યો એટલે અમે મંદિર તરફ ચાલ્યા. થોડે ઊંચે જવાનું હતું.

     જુના વર્ણનોમાં જે ભૈરવચટ્ટીનો ઉલ્લેખ આવે છે તે જ આ જગ્યા હતી. અલબત્ત હવે આ માર્ગે ભાગ્યે કોઈ પ્રવાસી આવતા હોવાથી બહારની દુનિયાથી આ સ્થાન લગભગ વિસ્મૃત થઈ ગયું છે. કાકાસાહેબ કાલેલકરનું પુસ્તક `હિમાલયનો પ્રવાસ´ અને સ્વામી આનંદનું પુસ્તક `હિમાલયનાં તીર્થસ્થાનો´ તો લગભગ બધાએ વાંચ્યું જ હશે. એ પ્રવાસ આ માર્ગે જ થયો હતો. ગંગોત્રીથી ભટવાડી, ત્યાંથી બેલકની ચડાઈ ચડી ઊતરીને બુઢા કેદાર પહોંચાય છે. અમે ત્યાંથી જ આવતાં હતાં. બુઢા કેદારથી આ ભૈરવચટ્ટીની ચડાઈ ચાલું થાય છે. અહીંથી બીજી બાજુ ઊતરીને ધુત્તુચટ્ટી જવાય અને ત્યાંથી પવાલીની પ્રખ્યાત ચડાઈનો પ્રારંભ થાય છે. એ ચડાઈ ઊતર્યા પછી ત્રિજુગીનારાયણ થઈ સોનપ્રયાગ અને ત્યાંથી કેદારનાથ જવાય છે. પણ ગીચ જંગલો અને દુર્ગમ ચડાઈનો રસ્તો છે. આજે ત્યાં અમારા જેવા કોઈ જિજ્ઞાસુ મુસાફરો સિવાય કોઈ ચાલતું નથી. 

પર્વતોની ગોદમાં વસેલું બુઢ્ઢા કેદાર ગામ,

બુઢ્ઢા કેદાર નજીક ખેતરોનો સુંદર પરિવેશ.

     મંદિર પરિસર મોટો કહેવાય એવો હતો, દરવાજામાં જ મોટો ઘંટ ટાંગ્યો હતો, ફરતી ચારેક ફૂટ ઊંચાઈની દિવાલ હતી. મંદિર બે હતા જેમાં મોટું મંદિર ભૈરવજીનું અને બાજુનું થોડું નાનું મંદિર મહાકાળીનું હતું. એક બે સમાધી સ્થાન પણ હતાં. બાજુમાં એક ઓરડો હતો જેના દરવાજે તાળું લટકતું હતું. અમે મંદિરમાં જઈ દર્શન કર્યા. ગર્ભગૃહને તો તાળા લાગેલા હતાં, જાળીવાળા દરવાજામાંથી અંદર જોતાં મૂર્તિઓ જોઈ શકાતી હતી, અંદર પૂજાની સામગ્રી અને કેટલીક ધાર્મિક ચોપડીઓ પણ દેખાયા, પણ લાંબા સમયથી આ દરવાજા ખૂલ્યા નહી હોય એ તુરત જણાઈ આવતું હતું. દરવાજે પહાડીઓની પરંપરા મુજબ અનેક ઘંટની હારમાળા ટાંગી હતી, મેદાની મંદિર હોય તો નાળિયેર ચડાવવામાં આવે પણ હિમાલય જેવા પહાડોનાં પ્રદેશમાં તો નાળિયેર ક્યાંથી મળે ? એટલે તેની અવેજીમાં ઘંટ કે ઘંટડી ચડાવવાની પુરાણી રસમ ચાલી આવે છે, મંદિર નાનું હોય કે મોટું ઢગલાબંધ ઘંટ-ઘંટડીઓ તો દેખાય જ. નાનકડી દેરી પણ એનાથી બકાત ન હોય, મંદિરની જગ્યાએ પથરાનાં ઢગલા હોય તો પણ ત્યાં ઘંટડીઓ તો મળવાની જ. અને કોઈ સ્થાનિક વટેમાર્ગુ ઘંટડી વગાડ્યા વગર આગળ ન ચાલે એ નિયમ હિમાલયમાં બધે પળાય છે.

અપૂર્વ એવા ચીડવનની સહેલ.

ગીચ જંગલ અને ઉબડખાબડ પગદંડી.

ચારે તરફ ગાઢ વનરાજી વચ્ચે મારા મિત્રો.

રસ્તામાં જ ઢળી પડેલું ઓક વૃક્ષ.

     સ્વામી પ્રણવતીર્થજીએ તેમના પ્રસિદ્ધ પુસ્તક `ઉત્તરાપથ´માં લખ્યું છે કે અહીં કોઈ યુરોપિયન મુસાફરે નાનું મંદિર બંધાવેલું, જો કે આ નવા બાંધકામમાં કોઈ જુની નિશાની તો મને દેખાઈ નહી. આ ઉપરાંત સ્વામી તપોવનજીએ પણ આ સ્થળ વિશે થોડું લખ્યું છે. 

    પરિસરની દક્ષિણ દિવાલે જ્યાં દરવાજો હતો ત્યાં બાજુમાં જ કાટી ગયેલા પતરાની એક ખુલ્લી લાંબી છાપરી હતી, તે યાત્રિકો માટે વરસાદ-બરફથી બચવા માટે અને રાતવાસા માટે હતી એ સમજાયું પણ એની ત્રણ બાજુ ખૂલ્લી હતી એટલે પવન તો મજાથી ચારે ખૂણે ફરી શકતો હતો ! હિમાલયમાં રાત્રે ઠંડીનું કારણ આ પવન જ હોય, આમ છતાં આ છાપરીને લીધે વરસાદથી તો બચી શકાય તેમ હતું જ. 

પહાડી સૌંદર્ય વચ્ચે ભૈરવમંદિર.

ભૈરવચટ્ટીની સૂની ઝૂંપડીઓ.

પંખીઓની અપાર વિવિધતા.

 

વિવિધ પંખીઓ, અમારા માટે ખજાનો !

મનમોહક !

     છાપરી વચ્ચે યજ્ઞકુંડ જેવું તાપણીનું ઠેકાણું હતું. એક ખૂણામાં લાકડાનો ઢગલો ખડકી રાખેલો હતો, અને તાપણીનાં કુંડમાં એક લોખંડનો ચૂલો પણ હાજર હતો, એક લોખંડનો ચીપિયો અને નાનકડું ત્રિશૂળ પણ હતા એટલે કોઈ સાધુ મહાત્મા ઉનાળામાં અહિ બિરાજતા હોવા જોઈએ એવું અનુમાન કર્યું. આ બધું હોવા છતાં કોઈ માણસની હાજરી ન હતી, શિયાળામાં નીચે ચાલ્યા ગયેલા ભરવાડો હજુ આવ્યા નહી હોય. આખો વિસ્તાર ભેંસોનાં જ આધિપત્ય નીચે હતો ! અમે આ છાપરીમાં જ મુકામ કરવાનું વિચાર્યું.

      હવે માત્ર પાણીની શોધ કરવાની હતી અમારો અનામત જથ્થો ખૂટવા આવ્યો હતો,  ભેંસોની હાજરી જોતા આસપાસમાં જ એકાદ ઝરણું હોવાથી શક્યતા હતી. અમારા ત્રણમાંથી એક સાથીને સામાન સાથે ત્યાં બેસાડીને અમે બે જણ ફરીથી ઝૂંપડા ફંફોસવા નીકળ્યા, કદાચ કોઈ મળી આવે, પણ  કોઈ કરતાં કોઈ માનવી ન મળ્યું, ચટ્ટી સાવ નિર્જન હતી, અને ઝૂંપડાંઓની હાલત જોતા મહિનાઓથી સંભાળ પણ લેવાઈ નહી હોય એ જણાઈ આવતું હતું, પહાડી માલધારીઓ શિયાળાની શરૂઆતમાં બરફથી બચવા માટે ઊંચાણવાળી જગ્યા છોડીને નીચેનાં ગામોમાં જતાં રહે અને ઉનાળાની શરૂઆતમાં પાછા ફરે એ હું જાણતો હતો. આમાં કોઈ કોઈ વહેલા આવીને પોતાના દુઝણાં ન હોય એવા ઢોર આવી જગ્યાએ છોડી જાય અને પોતે પરત જાય, એવું અનેકવાર જોયું હોવાથી સાવ રેઢી ભેંસોની મને તો નવાઈ ન લાગી, કોઈ હશે તો કદાચ અંધારું થતાંમાં આવી જશે એમ ધારીને શોધ પડતી મૂકી. ઝૂંપડાંઓ પૂરા થતાં હતાં ત્યાં એક ડહોળા પાણીનો ખાડો ભર્યો હતો, તેમાં પાણી ક્યાંથી આવે છે એની તપાસ કરતાં ઉપરની બાજુ એક સરવાણી મળી આવી, ત્યાં તાજું પાણી જમીનમાંથી નીકળીને ખાડામાં જમા થતું હતું. અમારો પાણીનો પ્રશ્ન હલ થઈ ગયો.

પર્વતશિખરે પંખીની શોધ !

ભૈરવચટ્ટીનું સુંદર બુગ્યાલ.

     પરિવેશ જ્યારે હિમાલયનો હોય ત્યારે તેની જેટલી પ્રશંસા કરીએ એટલી ઓછી. ચારે તરફ જે અપૂર્વ હિમાલય પથરાયો હતો એનું તાદ્દશ વર્ણન તો કેમ થઈ શકે ? ચટ્ટી પર્વતની એક ધાર પર વસી હતી, પશ્ચિમ બાજું હરીયાળા મેદાનનો ઢાળ હતો, જે થોડે દૂર જઈ જંગલમાં પરિવર્તિત થઈ જતો હતો, એ બાજુથી જ અમે આવ્યા હતા. જ્યારે ઉત્તર ભણી મંદિરની પાછળ જ એક તીવ્ર ઢાળ વાળી ખાઈ હતી અને ત્યાં એવું ગીચ જંગલ હતું કે એમાં ઊતરવું જ અશક્ય હતું, સંધ્યાકાળનાં અંધારામાં તો એમાં પ્રવેશવાની હિંમત થાય એમ ન હતી, પણ ત્યાં ઊંડી ખાઈમાં કોઈ ઝરણું વહેતું હોવું જોઈએ, જો પાણી ન મળ્યું હોત તો તેમાં શોધ કરવા જવું જ પડત. એવું જ જંગલ પૂર્વમાં ફેલાયું હતું, પણ ત્યાં ખાઈને બદલે એક પહાડ ઊભો હતો અમે જે પહાડ ચડતા ચડતા અહીં પહોંચ્યા હતા એનું જ એ શિખર હતું અને ટોચ સુધી ગાઢ વનરાજી દેખાતી હતી, દક્ષિણમાં ઝુંપડાઓ પૂરા થતા હતા ત્યાંથી નીચે ઊતરવાનો રસ્તો જંગલમાં પ્રવેશતો હતો, જ્યાં ચાલીને અમારે આગળ જવાનું હતું. વસ્તીનો અર્થ જો માનવવસવાટ કરીએ તો ભલે અહીં કોઈ ન હતું પણ પંખીઓની મોટી વસ્તી અહીં હાજર હતી, તેમની વિવિધતા જોઈને જ અમે તો ચકિત થઈ ગયા, જાણે ખજાનો હાથ લાગ્યો ! અસંખ્ય પક્ષીઓ જોવા મળ્યા, એ બધાની નામાવલી તો અહિ પ્રસ્તુત નથી પણ અંધકાર ઊતરતા સુધી અમે આ જંગલ અને મેદાનમાં રખડતાં જ રહ્યાં.

      અંધારું થતાં અરણ્ય બિહામણું થયું અને ભારે ઠંડીનું મોજું ફરી વળ્યું ત્યારે પરત છાપરીમાં આવ્યા. કોઈ આવશે એવી અમારી આશા તો ફળી નહી, અંધકાર ઊતરવા છતાં કોઈ માણસ ન આવ્યું, ભેંસો પણ ખુલ્લા ભાંગેલા ઝૂંપડાંઓમાં ઘૂસી ગઈ, એમને તો આ રોજની વાત હશે, અમે અગ્નિનું આવાહન કર્યું અને ત્રણેયનાં સહિયારા શ્રમથી રસોઈ તૈયાર થઈ ગઈ. આખો દિવસ પહાડ ચડી ચડીને ઠીક ઠીક થાક્યા હોવાથી જમીને તુરત જ પથારીમાં પડ્યાં.

     ગમે તેવો થાક હોય તો પણ જ્યારે અજાણી, ભયંકર જગ્યાએ રાત વિતાવવાની હોય ત્યારે તુરત ઊંઘ આવે એ વાતમાં માલ નહી ! હિમાલયનાં જંગલોમાં દિવસે પણ વાઘ, દીપડા કે રીંછથી સાવધ રહેવું પડે પછી રાતે આવી ભેંકાર જગ્યાએ કેટલી સાવધાની રાખવી પડે ? અમે જાગવાનાં વારા કર્યાં.

     જ્યારે જ્યારે હિમાલયનાં જંગલોમાં કે પહાડોમાં રાત વિતાવવાની હોય ત્યારે મારો એક અચૂક નિયમ કે રાતનાં આકાશનું દિવ્યદર્શન તો કરવું જ. પણ આજે એ શક્ય ન હતું આકાશ વાદળાઓથી અખંડ ઘેરાયું હતું અને દૂર પહાડોમાં વીજળી પણ ચમકતી હતી, એટલે સ્લિપિંગ બેગમાં ઘૂસવા સિવાય કંઈ કરવાનું ન હતું. અંધારું થતા જ પવનનાં સુસવાટા ચાલું થઈ ગયા હતાં અને અમારી છાપરી તેની સામે રક્ષણ આપી શકે તેમ ન હતી. આ સ્થાન આઠ હજાર ફૂટથી વધારે ઊંચાઈ પર હોવાથી ઠંડી તો અપેક્ષિત જ હતી. ભારે ઠંડી સામે સ્લિપિંગ બેગો પોતાની ફરજ અદા કરતી હતી પણ રાતનાં લગભગ નવ વાગ્યા હશે ત્યાં તો અમારી નિંદર અને ઠંડી ઉડાવી દેતો એક બનાવ બન્યો. અંધકારને ધ્રુજાવતી એક લાંબી ચીસ બાજુમાં જ સંભળાઈ ! અમે ત્રણેય બેઠાં થઈ ગયા. જો કે સ્લિપિંગ બેગમાં ઘૂસ્યા પછી બેઠા થવું સહેલું નથી હોતું પણ આવા સમયે તો ગમે તેમ બેઠાં થઈ જવાય !

શું હતું એ ?

અવાજ ખાઈ બાજુથી આવ્યો હતો એટલું અનુમાન થઈ શક્યું. કોણ હતું આ નિર્જન જગ્યાએ ? સાવધ થયા.

        ગાઢ જંગલમાં મુકામ હોય ત્યારે અવનવા અવાજ સાંભળવાની તૈયારી તો રાખવાની જ હોય, પણ આ ચીસ તો એકદમ અજાણી હતી. હું લાકડી લઈને છાપરી બહાર નીકળ્યો, ટોર્ચ ચાલું કરીને ચારે બાજુ ફેરવી પણ શક્તિશાળી ટૉર્ચ જંગલમાં ખાસ મદદ કરી શકે તેમ ન હતી, ભૂતિયા ઓળા જેવા ઝાડ જ ડોલતા દેખાય તેમાં શું ખ્યાલ આવે ? પરિસરની પાળી સુધી જઈ તપાસ કરી પણ કંઈ દેખાયું નહી. ચારે તરફ સન્નાટો જ છવાયો હતો, પાછો આવ્યો. ધૂણી સતેજ કરી અને થોડીવાર બેઠાં ત્યાં જ ફરીવાર એ ચીસ સંભળાઈ !  આ વેળા અમે સાવધાન હતા અવાજ પારખવાની કોશિશ કરી. ના, આ કોઈ હિંસક પશુનો અવાજ ન હતો, એને કેમ વર્ણવવો એ સમજાતું નથી પણ કોઈ ક્રોધમાં આવીને ચીસ પાડતું હોય એવો ભયાવહ લાગતો અવાજ હતો. હું અને મિત્ર ભાનુભાઈ જંગલજીવનનાં જાણકાર એટલે એટલું અનુમાન કરી શક્યા કે અવાજ કોઈ નિશાચર પંખીનો હોઈ શકે પણ પારખી તો ન શક્યાં. ચીબરી કે ઘુવડ તો ન હતું એમના અવાજ તો અમારા માટે પરિચિત હતાં. કોઈ અજાણ્યું પંખી હોઈ શકે. અમે કંઈ હિમાલયનાં બધા જ પંખી ઓળખતા ન હતાં. કદાચ કોઈ હેરાન કરવા આમ કરતું હોય એમ બને, પણ અવાજ માણસનાં ગળાનો ન હતો. વાઘ-દીપડાનો ઘુરકાટ કે ગર્જના ન હતાં.

કોઈ અગોચર આત્મા હશે ?

જો કે આવી કલ્પના અમારા ત્રણમાંથી કોઈને આવે તેમ ન હતી. અમારામાં કોઈ વહેમી ન હતું, પણ મને એક વાત યાદ આવી ગઈ, ચીસ કદાચ `ચુડેલ´ની જ હોવી જોઈએ ! વાત માંડીને કરવી પડશે.      

         જિમ કોર્બેટનાં નામથી કોણ અજાણ્યું હોઈ શકે ? હિમાલય અને જિમસાહેબ તો અભિન્નપણે જોડાયેલા છે, વધારે નહી તો `રૂદ્રપ્રયાગનાં માનવભક્ષી દીપડા´ વિષે તો લગભગ દરેક સાહિત્યપ્રેમી કે પ્રકૃત્તિપ્રેમી જાણતો જ હોવાનો. અને હિમાલયમાં ફરનારા તો કોઈ એમના નામથી અજાણ ન હોઈ શકે. તેમના નામનો નેશનલ પાર્ક પણ વિશ્વપ્રસિદ્ધ છે. તેમણે જંગલજીવનને લાગતા અનેક પુસ્તકો લખ્યા છે, ભારત અને હિમાલય પ્રત્યે તેમને ભારે લાગણી હતી. તેમના લખાણોમાં એ દેખાય છે. તેમના એક પુસ્તક `જંગલ લોર´ માં એક રસપ્રદ વાત લખી છે. ઉત્તરાખંડનાં કુમાઉં પ્રાંતમાં આવેલા તેમના ગામ કાલાઢુંગીમાં રહેતા ત્યારે બાળપણમાં તેમણે ભૂતપ્રેતની અનેક રહસ્યમય વાતો સાંભળી હતી, એ જમાનામાં કુમાઉં અને ગઢવાલ પ્રદેશમાં અનેક વહેમો અને માન્યતાઓ પ્રચલિત હતા, જેમાં એક `ચુડેલની ચીસ´ પણ હતી ! ક્યારેક ક્યારેક રાતનાં અંધકારમાં જંગલ પહાડમાં એક ભેદી ચીસ સંભળાતી, સાંભળનારનાં તો ગાત્ર ગળી જતા, કહેવાતું કે એ ચીસ સાંભળનાર પાછળથી ભારે મુશ્કેલીમાં આવી પડતો, કોઈને ખબર ન હતી કે આ ચીસ કોની છે, શા માટે એ ચીસ પાડે છે, એ અવાજ પહાડોમાં સામાન્ય રીતે ભાગ્યે જ સંભળાતો અને રાતે જ સંભળાતો, પહાડીઓ ક્યારેય એ અવાજનું મૂળ શોધવાનો પ્રયાસ ન કરતાં, એનાથી અમંગળ થાય છે એટલું જ ગામલોકો જાણતાં હતાં.

     કોર્બેટસાહેબે એક દિવસ રહસ્ય ઉકેલી નાખ્યું. એક વાર તેમનાં ઘરની બરાબર સામેનાં ઝાડ પર જ `ચુડેલ´ની ચીસ સંભળાઈ અને તે બંદૂક લઈને બહાર નીકળ્યા. ચંદ્રનાં પ્રકાશમાં એક પક્ષી ઝાડની ટોચે બેઠેલ દેખાયું ચીસ ત્યાંથી જ સંભળાઈ હતી. કોઈ શિકારી પંખી હોવાનું અનુમાન કર્યું પણ અવાજ ઉપરથી ઓળખી ન શકાયું. કોઈ પ્રવાસી પંખી હોવું જોઈએ એનું અનુમાનિત વર્ણન પણ ચોપડીમાં આપ્યું છે જે અહીં અપ્રસ્તુત છે. (એ વિશાળ ઝાડ આજે પણ તેમના ઘરની સામે ઉભું છે અને તેમાં ભૂત થાય છે એવી માન્યતા આજે પણ ઘણા સ્થાનિક રહેવાસીઓ ધરાવે છે.)

     આ ઉપરાંત તેમણે એક બીજી ચીસ વિષે પણ લખ્યું છે, એ ચીસ કંઈક જુદા પ્રકારની હોય છે. પહાડમાં પવનનું જોર વધે કે વાવાઝોડું ફૂંકાય ત્યારે જ એ ભેદી અવાજ સંભળાય ! એક વાર કોર્બેટ જંગલમાં આવા જ તોફાની વાતાવરણમાં સપડાયા ત્યારે એવી ચીસ સાંભળી અને તેનો ભેદ પણ ખૂલ્યો ! ગીચ જંગલમાં ક્યારેક કોઈ ઝાડ સુકાઇને અથવા કોઈ અન્ય કારણથી ભાંગી પડે ત્યારે આસપાસનાં ઝાડની ગીચતાને લીધે એ જમીન પર પડવાને બદલે બીજા ઝાડની ડાળીઓનાં સહારે ઉપર જ તોળાઈ રહે છે. આગળ જતાં આ મૃત તેમ સજીવ ડાળીઓ વચ્ચે સતત ઘર્ષણને લીધે બન્નેની એટલા ભાગની સપાટી એકદમ લીચી થઈ જાય. શાંત વાતાવરણમાં તો ખાસ વાત નથી બનતી પણ જ્યારે પવનનું જોર વધે અને તેમાં વરસાદ ભળે ત્યારે ઘર્ષણ એકદમ વધી જાય ત્યારે કર્કશ અને રહસ્યમય અવાજ પેદા થાય ! આ અવાજને પણ પહાડી ગામલોકો ભૂતિયો અવાજ માનતા. જિમસાહેબે આવા કેટલાય રસપ્રદ અનુભવો તેમની ચોપડીઓમાં નોંધી રાખ્યા છે. હિમાલય હોય કે મેદાની પ્રદેશ ગામ વગડામાં આવા અવાજ વહેમી માન્યતાનું કારણ બને એમાં આશ્ચર્ય નથી. જુના જમાનામાં તો આવી ઘટનાનાં મૂળમાં જવાનો પ્રયત્ન જ કોઈ ભાગ્યે કરે એટલે ભોળા અને અભણ લોકો આને અમંગળનું કારણ સમજે એમાં પણ નવાઈ નથી. મારા હિમાલય પ્રવાસો દરમિયાન આવા અનેક અનુભવમાંથી પસાર થવાનું બન્યું છે, જંગલમાં ટ્રેકીંગ વખતે કેટલાય ભેદી લાગતા અવાજો પણ સંભળાતા રહે છે, એક બીજા પર આડા પડેલા અનેક ઝાડ જોયા છે અને ધોળે દિવસે પણ અજવાળું ન પ્રવેશે એવા ગાઢ જંગલમાંથી પણ પસાર થવાનું બન્યું છે, પણ આજે જે ચીસની વાત કરુ છું એનું કારણ તો સ્પષ્ટ જ હતું એ રહસ્યમય અવાજ ન હતો પણ કોઈ અજાણ્યા પક્ષીનો બોલ હતો એ શું હતું એટલો જ ભેદ હતો.

     એ અવાજને કારણે રાતની નિંદર તો વેરણ જ થઈ ગઈ, રાતમાં એ બોલ પછી સંભળાયા નહી પણ એકવાર સાંભળ્યા પછી સાવધ થયેલું મન માને ખરું ? હાડ થીજાવતી ઠંડી હતી છતાં સાવધ રહીને ચોકી રાખી. આખરે સવાર પડવા આવી ત્યારે વળી પાછી એ ચીસ બરાબર એ દિશામાંથી જ સંભળાઈ ! અમે ત્યારે ઊઠીને તૈયાર થતાં હતાં, પક્ષીનિરિક્ષકો માટે વહેલી સવારે ઊઠવું આવશ્યક હોય છે. બહાર નીકળી તપાસ કરી તો એ બાજુનાં એક ઝાડમાંથી એક કાળીયોકોશી ઊડ્યો ! આ પક્ષી તેની નકલખોરી માટે જાણીતું છે, તે અનેક પંખીઓનાં અવાજનું આબાદ અનુકરણ કરી શકે છે. કદાચ તેણે જ અમને બિવરાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો હશે એવી ધારણા કરી પણ મનનું સમાધાન તો ન જ થયું. નકલની વાત બરાબર છે પણ આવો વિચિત્ર અવાજ પણ એ કાઢી શકે એ ગળે ઊતરે એવી વાત ન હતી. કાળિયોકોશી સર્વત્ર જોવા મળે છે અને તેની અનેક જાત છે અમે જે જોયો એ સવારનાં અંધકારમાં બરાબર તો ઓળખાયો નહી પણ કાળો અથવા રાખોડી હોઈ શકે જેને અંગ્રેજીમાં બ્લેક ડ્રોંગો અથવા ગ્રે ડ્રોંગો કહે છે. જે હિમાલયનાં જંગલોમાં સામાન્ય છે. આ પંખી રાતે પણ સક્રિય હોય એ મારી જાણમાં નથી. કોઈ અનુભવી પક્ષીનિષ્ણાત એ કહી શકે, પણ અવાજ ભારે તીવ્ર હતો અને દૂર સુધી સાંભળી શકાય એવો હતો એટલી બધી તાકાત આ પંખીની હોય એવું મને તો નથી લાગતું એટલે એ ચીસનો ભેદ તો અકબંધ જ રહ્યો. તો પછી નક્કી એ કોર્બેટની `ચુડેલ´ હતી ! આનાથી વધારે કંઈ કહી શકાય તેમ નથી.

બુરાંશનો વૈભવ.

સાવ નિર્જનતા વચ્ચે પ્રકૃતિનો મલકાટ.

     સવારે અમે બે ત્રણ કલાક સુધી આજુબાજુ ફરીને પક્ષીનિરિક્ષણ કર્યું પણ પછી તો એ અવાજ નજીક કે દૂર સંભળાયો જ નહી. એટલે એટલું ચોક્કસ કે જે કોઈ બોલતું હશે એ રાતનું પંખી જ હશે. અજવાળામાં એ સક્રિય નહી થતું હોય, આની સામે કાળીયાકોશીને તેનાં પોતાનાં અવાજમાં અનેકવાર બોલતો સાંભળ્યો. હવે ચુડેલને સાંભળી હતી એમાં શંકા રહી નહી. સાથે એ નોંધવું પણ જરૂરી કે એને સાંભળવા છતાં આજ દિન સુધી કોઈ અમંગળ થયું જાણ્યું નથી !

     હું લગભગ 35 વરસથી હિમાલયમાં ફરું છું. અને પર્વતારોહણ તેમજ ટ્રેકિંગ નિષ્ણાત છું. અનેક ટીમોનું નેતૃત્વ કર્યું છે, હિમાલયને દરેક ઋતુમાં અનુભવ્યો છે અને લગભગ દરેક પ્રાકૃતિક પરિબળો માણ્યા છે છતાં તે દિવસે સંભળાયો તેવો અવાજ અગાઉ કે પછી ક્યારેય સાંભળ્યો નથી.

-હસમુખ જોષી.